Hercegovina
Kada se posmatra geografski prostor Hercegovine, može se opaziti da je podjela na Istočnu i Zapadnu Hercegovinu (razdvajanu uglavnom rijekom Neretvom u donjem dijelu njenog toka) uslovna, politička podjela novijih vremena, a da u pogledu ostataka materijalne kulture visokog srednjeg vijeka predstavlja neraskidivu cjelinu. Tip spomenika koji u najvećoj mjeri i najpotpunije obilježava kulturni prostor stećka (grčki greb) koji najšira javnost najbolje prepoznaje po znamenitoj Radimlji, dakle visoki sanduk elegantnih linija, raširen je i u Istočnoj i Zapadnoj Hercegovini.
Na prostoru Istočne Hercegovine primjetili smo upadljivo vezivanje pravoslavnih crkava i crkvišta iz nekropole stećaka. Veoma stare crkvice, u suvozidu, postoje u jako velikom broju u području Trebinjske Šume i leže na grobnim gomilama ili tik uz njih. Čitavim prostorima današnje Istočne Hercegovine dugo su vladali predstavnici dinastija Sankovića, Kosača i Pavlovića, a oni su svi poznati po velikom broju povelja izdavanih Dubrovačkoj Republici koje sve odreda imponuju kao sastavi pravoslavnih vladara. Osim toga, Kosače se javljaju i kao graditelji velikog broja crkava, a na njihovoj teritoriji je tokom 15. vijeka podignut ili obnovljen značajan broj pravoslavnih crkava. Kada se zna da se njihova politička oblast prostirala daleko zapadno od Neretve, jasno je da je materijalni kulturni nanos 15. vijeka (a tada industrija stećka doseže vrhunac) nerazdjeljiv i cjelovit u svome pisanom i likovnom izrazu.
Jedna od važnih karakteristika prostora Istočne Hercegovine leži u prisustvu velikih nadgrobnih Krstova 15. vijeka. Najveći broj takvih spomenika sačuvan je na području Ljubinja, ali i teritorije Gacka, Bileće i Nevesinja su karakterisane ovim tipom nadgrobnog spomenika. Uvjereni smo da ovakvi Krstovi po svome postanku nisu ništa mlađi od masivnih sanduka i ploči kakve se viđaju u nekropolama.
Svi natpisi na stećcima ovog područja su ćirilički. Oni, kako smo već istakli, omogućavaju datovanje i stoga što se mnoge ličnosti (župani, trgovci, sveštenici) pojavljuju u arhivalijama Državnog Arhiva u Dubrovniku. Pomenućemo ovdje primjer pravoslavnog sveštenika Bogčina čiji se "sjen" nalazi u zoni Polica kod Trebinja, a on je ličnost 14. vijeka.
Hercegovina sa svojim nadgrobnim spomenicima na čitavom Balkanu imponuje kao prostor zanatski i umjetnički najdotjeranijih spomenika na kojima su sačuvane izuzetne umjetničke reljefne kompozicije i predstave koje izražavaju situacije iz svakodnevnog života čovjeka 15. vijeka. Može se reći da Hercegovina sa svojim nadgrobnim spomenicima 15. vijeka gradi središnju zonu stećka koji je najpotpunije ilustrovan visokim sandukom elegantnih formi, oštrih ivica i dubokog ili plitkog, ali izvanredno dotjeranog, reljefnog likovnog izraza.
Broj održanih crkava (u kojima se danas služi Sveta Liturgija) je jako veliki, ali kada se tome dodaju crkvišta koja otkrivamo posljednjih godina, tada je jasno da ova zemlja pokazuje sliku punog i neraskidivog kontinuiteta pravoslavne grobaljske i crkvene kulture srpskog naroda.
Informacije dobijene u okviru projekta namijenjene su istraživačkoj zajednici u konzorcijumu koji bi se formirao sa ciljem realizacije projekta, studentskoj populaciji, stanovništvu područja Tropolja i Zapadnih strana, kao i potencijalnim turistima.
Rezultati projekta biće prikazani kroz promotivne publikacije iz istorije, kulture i književnosti namijenjene široj javnosti i turistima, kroz mapu lokacija ćiriličnih spomenika na području Tropolja i Zapadnih strana, namijenjenu naučnim ustanovama i institucijama, kroz Zbornik (ili atlas) sa sitematizovanim arheološkim lokalitetima i spomenicima i njihovom analizom, kao i kroz program terenske nastave za studente partnerskih unverziteta.
Dr Goran Komar
